آیا می‌توان ولادیمیر پوتین را به دلیل ارتکاب جنایات جنگی محاکمه کرد؟
افزایش تعداد تلفات غیرنظامیان در اوکراین باعث شده است که مسکو متهم به بمباران بی‌امان اهداف غیرنظامی همچنین استفاده از سلاح‌هایی شود که خطر مرگ و جراحت غیرنظامیان را افزایش می‌دهد؛
بر همین اساس بسیاری دولت این کشور و به طور روشن شخص ولادیمیر پوتین، رئیس دولت را به ارتکاب جنایات جنگی متهم کرده‌اند. بر همین اساس دولت اوکراین نیز با استناد به شواهد، جبهه‌ی جدیدی را برای مبارزه با کرملین باز کرده و به دنبال شکایت از روسیه در دیوان کیفری بین‌المللی مستقر در شهر لاهه هلند است.
ماه گذشته نیز دادستان دیوان کیفری بین‌المللی از آغاز تحقیقات درباره‌ی احتمال وقوع جنایات جنگی در اوکراین خبر داد؛ اقدامی که مورد استقبال سران کشورهای عضو اتحادیه اروپا نیز قرار گرفت.
منظور از جنایات جنگی چیست و چگونه می‌توان آن را اثبات کرد؟
مطابق با قوانین بین‌المللی منظور از جنایات جنگی همه فعالیت‌هایی است که به گونه‌ای نقض قوانین جنگ محسوب می‌شود؛ چراکه به قول کمیته بین‌المللی صلیب سرخ «حتا جنگ نیز قوانینی دارد». این مقررات در معاهدات بین‌المللی مختلف از جمله کنوانسیون ژنو درج شده است.
از جمله اقداماتی که جنایات جنگی محسوب می‌شوند می‌توان به هدف قرار دادن «عمدی» غیرنظامیان یا انجام حملاتی اشاره کرد که اگرچه با هدف کسب امتیازات نظامی انجام می‌شود اما در میان غیرنظامیان تلفات بسیار زیادی برجای می گذارد؛ مانند حمله به بیمارستان‌ها، درمانگاه‌ها، مدارس، بناهای تاریخی و سایر مکان‌های مهم غیرنظامی همچنین حمله یا بمباران شهرها، روستاها یا خانه‌ها و در مجموع همه مکان‌هایی که بی‌دفاع هستند و اهداف نظامی محسوب نمی‌شوند.
همچنین بر اساس همین قوانین، نمی‌توان زیرساخت‌هایی را هدف قرار داد که وجود آن‌ها برای بقای غیرنظامیان حیاتی است.
استفاده از برخی سلاح‌ها به دلیل رنج وحشتناکی که به وجود می‌آورند یا موجب کشتار انبوه می‌شوند نیز ممنوع است؛ مانند سلاح‌های شیمیایی، بیولوژیکی یا بمب‌های خوشه‌ای.
حتا در میانه‌ی جنگ نیز باید مراقبل بیماران و مجروحان بود و اسرای جنگ نیز دارای حقوق تعریف شده‌ای هستند.
قوانین جنگ شکنجه، نسل‌کشی و تلاش عمدی برای از بین بردن یک گروه مشخص از مردم را ممنوع می‌کند.
جرایمی همچون قتل، تجاوز جنسی نیز «جنایت علیه بشریت» محسوب می‌شوند.
با این وجود اعمال خشونت‌آمیز وحشتناک دیگری نیز وجود دارد که اگرچه منجر به مرگ گسترده‌ی غیرنظامیان می‌شود اما معیارهای لازم برای گنجانده شدن در تعریف جنایات جنگی را ندارد؛ علاوه بر این در بیشتر موارد اثبات این‌که کشتار غیرنظامیان «جنایت جنگی» بوده، بسیار دشوار است.
مارتی فلکس، مدیر دفتر حقوق بشر در «مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی» در واشنگتن می‌گوید: «استانداردهای بسیار بالایی برای محکوم کردن فردی در دیوان کیفری بین‌المللی به جرم ارتکاب جنایات جنگی مد نظر است. برای محاکمه افراد به اتهام جنایات جنگی و جنایات علیه بشریت، ابتدا باید بتوان مسوولیت فردی او را اثبات کرد و نشان داد که او سیاست ارتکاب این جنایات را هدایت می‌کرده است. این کار بسیار دشوار است به ویژه زمانی که با دولتی که آن فرد از آن برخاسته نیز [برای رسیدگی به این اتهام] همکاری نداشته باشید؛ مانند آنچه در موضوع روسیه صادق است.»
برای متهم کردن کسی، دادستان دیوان کیفری بین‌المللی باید ثابت کند که جنایات ادعایی جنایات وحشیانه‌ای هستند؛ همچون نسل‌کشی، جنایات علیه بشریت یا جنایات جنگی و برای این کار، دادستان باید مقیاس، ماهیت، نحوه و تأثیر جرایم ادعایی را بررسی کند.
باید به این نکته‌ی مهم نیز توجه داشت که دیوان کیفری بین‌المللی افراد را محاکمه می‌کند و نه دولت‌ها را. به همین دلیل در مناقشه فعلی، نمی‌توان روسیه را متهم کرد اما می‌توان ولادیمیر پوتین را نشانه رفت.
آیا می‌توان برای پوتین حکم بازداشت صادر کرد؟
به گفته‌ی مارتی فلکس «هر تعقیب کیفری مستلزم چندین مرحله است، از جمله جمع آوری شواهد فیزیکی، مصاحبه و جمع آوری شهادت شاهدان، همچنین جمع آوری اطلاعات زمینه‌ای و اسنادی که وضعیت ارتکاب جرم را توضیح می‌دهد.»
از نظر او انجام این مراحل در پرونده‌ی وقوع جنایات جنگی در اوکراین بسیار دشوار است زیرا «این تحقیقات باید در شرایطی انجام شوند که یک جنگ شدید همچنان در جریان است.»
پس از آن‌که شواهد کافی برای اثبات این‌که جنایات وحشیانه‌ای در اوکراین روی داده جمع آوری شد، دادستان می‌تواند از دیوان کیفری بین‌المللی درخواست کند که حکم بازداشت پوتین صادر شود.
اما این تازه آغاز ماجراست؛ زیرا دیوان کیفری بین‌المللی به طور مستقل نیروی پلیس ندارد و برای بازداشت افراد به دولت‌های عضو متکی است.
در داخل روسیه نیز در حال حاضر امکان بازداشت پوتین یا رهبران ارشد این کشور وجود ندارد؛ مگر این‌که رژیم روسیه تغییر کند. این‌که پوتین توسط دولت خودش دستگیر شود، چندان قابل تصور نیست.
با این وجود، صدور حکم بازداشت از سوی دیوان کیفری بین‌المللی برای پوتین باعث می‌شود که امکان سفر برای او به شدت محدود شود. مارتی فلکس می‌گوید: «اگر پوتین یا فردی در دستگاه رهبری او توسط دیوان کیفری بین‌المللی تحت تعقیب قرار بگیرد، همه ۱۲۳ کشور عضو اساس‌نامه رم موظف خواهند بود که آن‌ها را به دیوان کیفری بین‌المللی تحویل دهند».
چقدر زمان مورد نیاز است تا سرانجام رئیس یک دولت محاکمه شود؟
حتا با وجود اثبات وقوع جنایات جنگی، تا زمانی که پوتین رئیس دولت است، کشاندن او مقابل قضات دیوان کیفری بین‌المللی برای محاکمه سخت خواهد بود.
پیش از این نیز اتهامات مشابهی علیه سران برخی کشورها مطرح شده بود اما هرگز امکان رسیدگی به این اتهامات در دیوان فراهم نشد به ویژه آن‌که حضور فیزیکی متهم در جلسات محاکمه مهم است و دیوان کیفری بین‌المللی کسی را به صورت غیابی محاکمه نمی‌کند.
بنابراین محاکمه پوتین و سایر مقامات ارشد نظامی و سیاسی روسیه یا هرگز ممکن نخواهند شد و یا احتمالاً این کار سال‌ها طول می‌کشد.
اوکراین به دنبال راه دیگری نیز برای پاسخ‌گو کردن روسیه به جرم تجاوز به خاک این کشور است؛ یعنی مراجعه به دیوان بین‌المللی دادگستری. اگرچه از هم اکنون برنامه‌ریزی‌ها برای برگزاری جلسات عمومی در این موضوع انجام شده، اما این دادگاه که از رکن‌های اصلی سازمان ملل محسوب می‌شود نیز تنها به اختلافات میان کشورها رسیدگی می‌کند و بنابراین از این مسیر نیز اتهامات جنایی علیه شخص پوتین طرح نخواهد شد.
