ولودیمیر زلنسکی، رئیس جمهور اوکراین روز سه‌شنبه اول مارس در جریان سخنرانی مجازی خود در پارلمان اروپا بار دیگرتقاضای پیوستن فوری کشورش به اتحادیه اروپا را تکرار کرد.

سخنانی که با تشویق اکثر قریب به اتفاق نمایندگان اروپایی روبه‌رو و از درخواست وی نیز تلویحاً استقبال شد. حتا رجب طیب اردغان، رییس جمهور ترکیه خواستار آن شد که اروپا همان نگاهی را به آنکارا داشته باشد که اکنون به کی‌یف دارد.
اما پیوستن به اتحادیه اروپا تابع چه شرایطی است؟ آیا ورود یک عضو جدید آن‌هم با قید فوریت امکان‌پذیر است؟
پاسکال کانفن، یکی از نمایندگان پارلمان اروپا نظر دیگری دارد. به اعتقاد این نماینده گروه «رنسانس» دست‌کم در کوتاه مدت باید این تقاضا را فقط یک پیام سیاسی در نظر گرفت؛ البته با قابلیت تبدیل شدن به یک چشم‌انداز سیاسی در میان‌مدت.
اما فارغ از شعارهای سیاسی که بعضاً با کف‌زدن‌های طولانی هم همراه می‌شود باید دید پیوستن به اتحادیه اروپا تابع چه شرایطی است و آیا اوکراین امروز واجد شرایط به‌حساب می‌آید؟ مطلب پیش رو چکیده‌ای است از دو یادداشت در این‌باره.
پاتریک مارتن ژنیه، کارشناس مسائل اروپایی و مدرس مدرسه عالی علوم سیاسی در این‌باره می‌گوید: «برای ملحق شدن به ۲۷ کشور عضو باید شرایط مندرج در ماده ۴۹ پیمان اتحادیه اروپا تأمین شود. تقاضای عضویت باید به شورای اتحادیه اروپا ارجاع شود و پس از آن این کمیسیون اتحادیه اروپاست که نظر رسمی در این‌باره را صادر می‌کند. سپس نوبت به پارلمان می‌رسد که با شورای اتحادیه اروپا به این نظر رسمی رای دهد و آن‌را تأیید یا رد کند. اوکراین همچنین باید ثابت کند که شرایط لازم دیگری را هم داراست؛ از جمله استانداردهای اروپایی اقتصاد بازار و یا مقررات محیط زیستی و در این راستا باید چندین هزار مصوبه اروپایی را اجرایی کند. موانع ساختاری پیش روی کی‌یف را هم نباید فراموش کرد که هم زمان‌برند و هم دشوار. قابل توجه این‌که ترکیه که از سال ۲۰۰۵ کاندیدای عضویت در اتحادیه است تاکنون موفق به کسب کلیه شرایط لازم نشده است.»
به‌زعم این کارشناس وقتی شرایط لازم مهیا شد باید برای پیوستن عضو جدید دست‌کم ۲ سال دیگر در نظر گرفت. با این حال از سال ۲۰۱۷ یک قرارداد مشارکت در زمینه تجارت آزاد بین اوکراین و اتحادیه اروپا در حال اجراست که یکی از لازمه‌های پیوستن کی‌یف به اتحادیه به شمار می‌آید و بی‌شک در روز تصمیم‌گیری اهمیت خود را خواهد داشت.
امکان به‌کارگیری یک رویه ویژه جدید
ولودیمیر زلنسکی از بروکسل خواسته تا با اتخاذ روی‌کردی ویژه، روند الحاق اوکراین را تسریع کند. رئیس جمهور اوکراین اظهار داشت که مطمئن است که امکان عملی شدن این خواسته حتا با این‌که از نظر حقوقی پیش‌بینی نشده، وجود دارد، چرا که اتحادیه می‌تواند با در نظر گرفتن شرایط ویژه اوکراین، برای کشورش استثناء قائل شود. زلنسکی با تکیه بر این‌که ملتش مانع آسیب دیدن ارزش‌های اروپایی می‌شود و شایسته چیزهای بهتری است خواستار برخورداری از حقوق و آزادی‌های برابر همسایگان غربی خود شده است. رییس جمهور اوکراین از غربی‌ها خواست نشان دهند که با اوکراینی‌ها هستند.
با این حال ماریو تلو، استاد علوم سیاسی دانشگاه آزاد بروکسل بر این اعتقاد است که نمی‌توان از اصول بنیادین به این راحتی عبور کرد. درست است که می‌توان به این موضوع شتاب بیشتری داد به ویژه در حوزه متقاعد کردن افکار عمومی اما ما درباره یک باشگاه ورزشی صحبت نمی‌کنیم بلکه درباره یک نهاد بسیار پیچیده سیاسی صحبت می‌کنیم.»
پاسکال کانفن از نمایندگان پارلمان اروپا هم در یک پیام توئیتری با تصریح بر این‌که امروز پارلمان اروپا از گذر کردن به مرحله نامزدی عضویت در اتحادیه اروپا حمایت می‌کند تأکید کرد که البته نباید این موضوع را با عضویت فوری اوکراین اشتباه گرفت که عملاً امکان‌پذیر نیست.

در همین حال الکساندر دی کرو، نخست وزیر بلژیک مسأله عضویت اوکراین در اتحادیه اروپا و هم‌کاری اتحادیه با این کشور را دو موضوع کامل متفاوت دانست. به‌زعم نخست وزیر بلژیک مسأله عضویت تابع پروسه‌ای کاملاً متفاوت است که طبیعتاً به زمان بیشتری هم نیاز دارد.
با این حال اورزولا فن درلاین، رئیس کمیسیون اروپا گفت که روی موضوعات بسیاری در هم‌کاری با مقامات اوکراین کار می‌کنیم و با سپری شدن زمان، اوکراین جزئی از ما خواهد بود و ما خواستار این هستیم که آن‌ها وارد اتحادیه شوند. سخن‌گوی کمیسیون البته روز بعد با تأکید بر این‌که این موضع رئیس کمیسیون اروپاست تصریح کرد که این روند یک تصمیم‌گیری جمعی است و فن درلاین تنها مرجع تصمیم‌گیری در این‌باره نیست.
شروط لازم برای عضویت در اتحادیه اروپا
کاندیدای عضویت در اتحادیه اروپا باید یک کشور دموکراتیک باشد، کشوری که به ارزش‌های حقوق بشری احترام می‌گذارد؛ از یک سیستم مالی بازار برخوردار است و قوانینش با واحد پولی یورو و قوانین اتحادیه اروپا در حوزه‌های مختلف از دادگستری گرفته تا اقامت و جابه‌جایی سازگاری دارد.
ماریو تلو سخنان رئیس کمیسیون را بیشتر نمادین و از حیث نمایان کردن هم‌بستگی بروکسل با ملت و دولت اوکراین حائز اهمیت می‌داند که کم‌تر در عمل حاوی بار حقوقی است.
از سوی دیگر نباید فراموش کرد که عضویت در اتحادیه اروپا نیازمند موافقت هر ۲۷ عضو فعلی است که اتفاقاً روی خیلی از مسائل اتفاق نظر ندارند. این در حالی‌ست که به‌زعم شارل میشل رییس شورای اتحادیه، وضعیت اقتصادی فعلی اوکراین می‌تواند مخالفت برخی از اعضا را با ورود این کشور به اتحادیه به همراه داشته باشد.
درآمد بسیاری از اوکراینی‌ها یک‌چهارم درآمد فقیرترین شهروندان رومانی، فقیرترین عضو اتحادیه است. این نقطه ضعفی است که به اعتقاد ماریو تلو می‌تواند در تصمیم نهایی کشورها نقشی تعیین‌کننده ایفا کند. مسأله فساد گسترده در این کشور نیز از دیگر معضلات عمده‌ای است که کار عضویت در اتحادیه اروپا را پیچیده‌تر می‌کند.
کی‌یف پس از سقوط شوروی سابق و استقلال در سال ۱۹۹۱ یک‌بار در سال ۲۰۱۳ تا آستانه امضای قرارداد بازرگانی با اتحادیه اروپا پیش رفت. اما ویکتور یانوکوویچ، رئیس جمهور وقت این کشور زیر فشارهای مسکو از امضای نهایی این توافق سرباززد. مسأله‌ای که به اعتراضات گسترده خیابانی و سقوط دولت وی در فوریه ۲۰۱۴ منجر شد. دولت «اروپادوست» موقت سپس این توافق را امضا کرد اما با اشغال و الحاق کریمه به روسیه در سال بعد، جدایی طلبان در شرق اوکراین عملاً قدرت را در دست گرفتند و رفته‌رفته اوضاع از حالت عادی خارج شد.
عامل مهم دیگر وضعیت جنگی در اوکراین و شرایط عدم اطمینان از آینده این سرزمین است. در بدترین سناریوی ممکن احتمال دارد اوکراین مجبور به پذیرش وضعیت تابعیت و زیردستی روسیه شود، وضعیتی که کار الحاق آن به اتحادیه اروپا را به مراتب پیچیده‌تر می‌کند. واقعیت این است که یک کشور در حال جنگ و غیرآزاد از شرایط اولیه لازم برای پیوستن به اتحادیه اروپا برخوردار نیست.
آخرین کشوری که موفق شده به اتحادیه اروپا ملحق شود کرواسی است و این موضوع به سال ۲۰۱۳ برمی‌گردد. ۵ کشور دیگر اروپایی شامل ترکیه، صربستان، مقدونیه شمالی، مونتنگرو و آلبانی پروسه مذاکرات الحاق را آغاز کرده‌اند. اوکراین با بیش از ۴۴ میلیون جمعیت در صورتی که به عضویت اتحادیه در بیاید به پنجمین کشور پرجمعیت آن تبدیل خواهد شد.