احیای برجام؟ شاید وقتی دیگر
انتخابات ایران چگونه به گره‌ای بزرگ در مذاکرات وین تبدیل شده؟ 
جواد ظریف در تور خداحافظی خود به اروپا سفر کرده است. جایی که او برای آخرین بار به عنوان وزیر امور خارجه دولت حسن روحانی با همتایان اروپایی خود دیدار می‌کند.
هم‌زمانی این سفر با پیشرفت مذاکرات هسته‌ای باعث شده گمانه‌های زیادی در خصوص ارتباط احتمالی میان این سفر و آنچه پشت درهای بسته هتل گراند وین می‌گذرد پدید آید. به ویژه آن‌که، پایتخت موسیقی جهان هم یکی از مقصدهای وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی عنوان شده بود.
اما باربارا اسلاوین، عضو ارشد شورای آتلانتیک آمریکا می‌گوید به نظر او ارتباطی میان سفر ظریف به اروپا و مذاکرات هسته‌ای وجود ندارد.
با این حال سفر ظریف به اتریش لغو و دلیلش هم بالا رفتن پرچم اسرائيل بر فراز ساختمان وزارت خارجه اتریش عنوان شد. اما با این حال ناظران سیاسی مطمئن نیستند که دلیل واقعی لغو سفر همین بوده باشد.
علی واعظ، مدیر بخش ایران گروه بین‌المللی بحران در این رابطه می‌گوید: «مقام‌های ایران بسیار به رعایت پروتکل‌های مرسوم و آداب تشریفات در مذاکرات باور دارند. بنابراین چون هیچ وزیری در مذاکرات اتریش حضور نداشته، بسیار بعید است که ظریف بخواهد در این مرحله به گفت‌وگوها بپیوندد.»
کاهش سرعت مذاکرات
از سوی دیگر و در حالی که حالا محمد جواد ظریف در رم با رهبر کاتولیک‌های جهان دیدار می‌کند، حدود هزار و ۱۰۰ کیلومتر آن‌طرف‌تر، معاونش، عباس عراقچی، با هیأت‌های اروپایی و گروه ۴+۱ در حال رای‌زنی بر سر احیای توافق هسته‌ای است. اما به نظر می‌رسد مسیر این گفت‌وگوها برخلاف هفته‌های قبل چندان هموار نیست.
یک منبع آمریکایی نزدیک به تیم مذاکره کننده این کشور که نخواست نامش فاش شود در این خصوص گفت: «واقعیت این است که مذاکرات به شکل ویژه‌ای کند پیش می‌رود. هرچقدر سرعت پیشرفت در ابتدای گفت‌وگوها بالا بود، حالا طرفین به نقاط سخت کار رسیده‌اند و این موضوع و البته عدم برگزاری مذاکرات رودررو باعث شده سرعت پیشرفت بسیار پایین بیاید.»
اظهارات این منبع آمریکایی در حالی بیان می‌شود که در هفته‌های اخیر طرفین بارها از مسیر سازنده گفت‌وگوها خبر داده بودند. سعید خطیب زاده، سخن‌گوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ۵ مه در گفت‌وگو با رسانه‌های داخلی گفته بود که آمریکا پذیرفته تمام تحریم‌های اصلی را لغو کند.
با این حال به نظر می‌رسد با رسیدن به بخش اصلی مذاکرات که همان چانه‌زنی بر سر نقاط مورد اختلاف ماجرا باشد، چالش‌های طرفین بالا گرفته است.
اختلافات بر سر چیست؟ تحریم سپاه
با وجود این‌که ایران و آمریکا بر سر رفع تحریم‌های اصلی یعنی نفتی و بانکی با یک‌دیگر به توافق رسیده‌اند هنوز نقاط اختلاف جدی باقی مانده است. یک دیپلمات اروپایی حاضر در مذاکرات در این رابطه می‌گوید: «ایران اصرار دارد که سپاه پاسداران از لیست سازمان‌های تروریستی آمریکا خارج شود، این در حالی‌ست که آمریکا چنین چیزی را نمی‌پذیرد.»
این دیپلمات که نخواست نامش فاش شود در ادامه افزود: «به جز سپاه پاسداران، تهران به خروج برخی از افراد به ویژه نظامیان از لیست تحریم‌های آمریکا اصرار دارد. مقام‌های ایرانی استدلال می‌کنند تمامی این تحریم‌ها برای نابودی برجام وضع شده و در نتیجه باید لغو شوند. اما در مقابل آمریکا می‌گوید این تحریم‌ها مربوط به حوزه تروریسم هستند و ارتباطی با توافق هسته‌ای ندارند.»
یک منبع نزدیک به تیم مذاکره کننده هسته‌ای ایران هم در این رابطه می‌گوید: «دستور کار ما در مذاکرات مشخص است و از ابتدا نیز همین‌گونه بوده است. ما از ابتدا هم در مذاکرات گفته‌ایم که تحریم‌هایی که با عناوین و برچسب‌های دیگر وضع شده‌اند باید برداشته شوند و این توجیهات که در فهرست تحریم‌های هسته‌ای نبودند برای ما قابل قبول نیست.» شاید از ابتدا پیش بینی می‌شد که رسیدن به این مرحله می‌تواند زمینه را برای رفع مشکلات با دشواری روبه‌رو کند.
هومان مجد نویسنده و روزنامه‌نگار ایرانی- آمریکایی در این رابطه می‌گوید: «به نظر من رفع تحریم سپاه برای دولت بایدن بسیار دشوار خواهد بود چرا که چنین چیزی حتا در درون حزب دموکرات هم مقبول نخواهد بود.»
با این حال به نظر می‌رسد هیأت مذاکره کننده ایرانی بر سر این موضوع دستور العمل‌های سفت و سختی دریافت کرده که کار را برای رای‌زنی با دشواری مواجه می‌سازد.
یک منبع آمریکایی دیگر نزدیک به تیم مذاکره کننده آمریکایی در این رابطه می‌گوید: «برای دولت آمریکا بسیار دشوار است که کل تحریم‌های سپاه را لغو کند، چرا که این موضوع در ساختار داخلی آمریکا با مخالفت بسیاری روبه‌رو خواهد شد. اما در عین حال ممکن است آمریکا تحریم‌های ویژه‌ای که شرکت‌های وابسته به سپاه را هدف قرار داده لغو کند.»
بازگشت به سانتریفیوژهای نسل نخست
اما موضوع اختلافات تنها به رفع تحریم‌های سپاه و شخصیت‌ها مربوط نمی‌شود. آن‌طور که منابع نزدیک به طرفین به ما می‌گویند مسأله بازگشت ایران به تعهدات هسته‌ای هم از دیگر گره‌های دشوار در گفت‌وگوهای وین است.
دیپلمات اروپایی در این خصوص می‌گوید: «ایران طبق برجام باید از سانتریفیوژهای نسل اول استفاده کند این در حالی‌ست که آن‌ها در حال حاضر مدل‌های پیشرفته‌تر را به کار گرفته‌اند. آمریکا خواستار برچیدن این مدل‌ها است اما طرف ایرانی می‌گوید با توجه به از کار افتادن و همچنین حملاتی که صورت گرفته، امکان استفاده مجدد از سانتریفیوژهای نسل نخست را ندارد.»
اظهارات این منبع اروپایی در حالی مطرح می‌شود که علی اکبر صالحی روز دوم آوریل، در گفت‌وگو با سایت انتخاب در کلاب هاوس در این خصوص گفته بود در صورتی که توافق بر سر احیای برجام حاصل شود، ایران آمادگی دارد سانتریفیوژهای نسل جدید را برچیند. هرچند او تأکید کرده بود که این موضوع ۲ تا ۳ ماه زمان خواهد برد. اما آیا ایران نگاهش را تغییر داده است یا پیش آمدن این اختلافات عادی است؟
معادله برجام و انتخابات
دولت جمهوری اسلامی در ماه‌های اخیر و به ویژه پس از روی کار آمدن جو بایدن، تلاش بسیاری کرده تا پیش از انتخابات توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ را احیا کند تا احتمالاً بتواند از میوه آن در رقابت روز ۲۸ خرداد بهره‌مند شود. این احتمالاً می‌تواند همان مولفه‌ای باشد که کار پیشرفت در مسیر مذاکرات را دشوارتر کرده است.
یک تحلیلگر سیاسی نزدیک به دولت در این رابطه می‌گوید: «واقعیت این است که جریان‌های تندرو و وابسته به حاکمیت در ایران بسیار نگرانند که دولت با احیای برجام و رفع تحریم‌ها بتواند مسیر انتخابات را تغییر دهد. بر همین اساس فشارها بر دولت و تیم مذاکره کننده هسته‌ای در هفته‌های اخیر افزایش یافته است.»
این شخصیت مطلع که نخواست نامش فاش شود در ادامه افزود: «ما شاهد بوده‌ایم که در هفته‌های اخیر سخت‌گیری و خط قرمزها برای تیم مذاکره کننده هسته‌ای افزایش یافته است. در نتیجه در حال حاضر احتمال این‌که برجام تا پیش از زمان برگزاری انتخابات احیا شود، بسیار کاهش یافته است.»
آمریکا به دنبال احیای توافق هسته‌ای است و برای واشنگتن این اتفاق هرچه زودتر رخ دهد بهتر است. اما پرسش اصلی این است که آیا مذاکره کنندگان ایرانی چنین اختیاری دارند که گام‌های ضروری را برای حصول به توافق بردارند یا خیر؟
اما این در حالی‌ست که با تغییر دولت در ایران، اوضاع می‌تواند برای ادامه مذاکرات پیچیده شود. ضمن این‌که آمریکا احتمالاً می‌داند روی کار آمدن شخصیتی همچون ابراهیم رئيسی تا چه اندازه می‌تواند مسیر گفت‌وگوها را با چالش روبه‌رو سازد.
باربارا اسلاوین در این رابطه می‌گوید: «آمریکا به دنبال احیای توافق هسته‌ای است و برای واشنگتن این اتفاق هرچه زودتر رخ دهد بهتر است. اما پرسش اصلی این است که آیا مذاکره کنندگان ایرانی چنین اختیاری دارند که گام‌های ضروری را برای حصول به توافق بردارند یا خیر؟»
احیای برجام بعد از انتخابات؟
پدید آمدن موانع پیش روی مذاکرات سبب شده است که تردیدها در خصوص حصول توافق پیش از انتخابات افزایش یابد. ترتیا پارسی، رئيس اندیشکده کوئینسی آمریکا در این رابطه می‌گوید: «من چندان خوش‌بین نیستم که این توافق پیش از انتخابات ایران احیا شود. من فکر می‌کنم ایده این باشد که برجام تا پیش از این‌که رئيس جمهوری جدید در ایران دفتر خود را تحویل بگیرد احیا شود.»
با این حال به نظر می‌رسد ایده حصول توافق پیش از انتخابات ریاست جمهوری ایران، دست‌کم در حال حاضر با موانع بسیار جدی روبه‌رو شده است هرچند در دنیای سیاست تحولات بسیار سیال است و روندهای سیاسی می‌توانند طی مدت کوتاهی تغییر کنند.
تحلیلگر سیاسی نزدیک به دولت جمهوری اسلامی در این رابطه به ما می‌گوید: «تصور من این است که نقشه راه بلافاصله پس از برگزاری انتخابات نهایی می‌شود و دولت روحانی خیلی سریع اجرای آن را آغاز خواهد کرد.»
اما در حال حاضر طرفین تا چه میزان تا رسیدن به توافق فاصله دارند، دو منبع اروپایی و آمریکایی با اشاره به این‌که عدم مذاکره مستقیم میان ایران و آمریکا به شدت از سرعت کار کاسته، تأکید می‌کنند که در خوش‌بینانه‌ترین حالت طرفین ۴ الا ۶ هفته زمان لازم دارند تا به یک نقشه راه یا بیانیه مشترک دست یابند.
به نظر می‌رسد ایده دستگاه‌های تصمیم‌گیر در ایران این باشد که تا پیش از برگزاری انتخابات توافق یا بیانیه سیاسی در کار نباشد. این چالش موجب شده کار برای هیأت مذاکره کننده هسته‌ای ایران نیز دشوارتر از قبل باشد. گروه‌های مخالف دولت که مدت‌هاست به انتظار پایان دولت روحانی نشسته‌اند حالا تمام تلاش خود را به کار می‌بندند تا مانع از احیای برجام پیش از انتخابات شوند. این گروه‌ها نگرانند چنین اتفاقی بتواند همچون یک دوپینگ به سود نامزد نزدیک به دولت در انتخابات عمل کند.
در عین حال به نظر می‌رسد که پروسه احیای برجام و رفع تحریم‌ها در بازه زمانی حدوداً ۲ ماهه بعد از انتخابات تا تحویل دولت به پیروز انتخابات صورت گیرد. در این صورت دولت جدید هر که باشد، در حالی قدرت را در ایران در دست خواهد گرفت که تکلیف پرونده هسته‌ای تقریباً روشن شده است. این حالت می‌تواند برای آمریکا هم مناسب باشد، چرا که دیگر نیازی نخواهد داشت که با دولت جدید و مذاکره کنندگان تازه‌ای که احتمالاً هیچ اطلاعی از روندهای مذاکراتی و تاریچه گفت‌وگوهای برجام ندارند، سر و کله بزند.
هرچند تاریخ به ما نشان می‌دهد روندهای سیاسی می‌تواند در اثر اتفاقات کوچک متحول شود و مسیری تازه پیش روی تحولات سیاسی باز شود.
