وضع بازار لوازم تحصیلی در ایران؛ بی‌پولی و کرونا
گرانی کاغذ قیمت دفتر را که در آغاز هر سال تحصیلی بیشترین فروش را دارد، با رشدی ۵۰ درسدی مواجه کرده است.
قیمت دفترهای ۱۰۰ برگ مختلف در بازار نوشت‌افزار از حدود ۱۰ هزار تومان آغاز می‌شود و بسته به نوع جلد و کیفیت مختلف تا ۲۰ هزار تومان نیز می‌رسد.
در بازار نوشت‌افزار ایران دیگر از ازدحام برای خرید اقلام مورد نیاز دانش‌آموزان خبری نیست. هرچند دولت اعلام کرده است که حتا با تأخیر یک یا دو ماهه، مدارس به صورت حضوری فعالیت خود را آغاز می‌کنند، با توجه به وضعیت بحرانی همه‌گیری کرونا عملی شدن این وعده بعید به نظر می‌رسد.
از طرفی بسیاری از مردم با مشکل بی‌پولی دست به گریبان‌اند و گفته می‌شود شرایط برای بعضی خانواده‌ها به گونه‌ای است که نه تنها سفر و میوه و لبنیات و گوشت از سبد مصرف آن‌ها حذف شده است که حتا ضرورت تحصیل هم رفته‌رفته رنگ می‌بازد.
بازار مهم شهریور ماه
در چند دهه گذشته، بازار نوشت‌افزار و دیگر اقلامی که دانش‌آموزان باید برای سال تحصیلی تهیه کنند، یکی از کسب‌وکارهای مهم اواخر تابستان بود؛ بازار خرید دفتر و نوشت‌افزار تا روپوش و کیف و پوشاکی که جزو ضروریات موردنیاز برای آغاز سال تحصیلی‌اند.
تهیه این اقلام معمولاً هر سال اقشار ضعیف‌تر را با بحران روبه‌رو می‌کرد چرا که هزینه‌های آن گاه از درآمد خانواده‌ها بیشتر بود. هرچند در سال ۱۴۰۰ هم هزینه اینترنت و اقلام کمک‌آموزشی برای شرکت در کلاس‌های آنلاین دست‌کمی از ضرورت‌های دیگر ندارد؛ اما وقتی به سراغ مغازه‌های فروش نوشت‌افزار می‌رویم، می‌بینیم که خلوتی نسبی بازار هم سبب نشده است قیمت‌ها ارزان‌تر شوند. فروشندگان می‌گویند: «بحث هزینه‌های تولید است که سبب شده است حتا با وجود کم‌رونقی سال ۱۴۰۰، باز هم قیمت‌ها نسبت به سال گذشته رشد داشته باشند. گرانی کاغذ قیمت دفتر را که در آغاز هرسال تحصیلی بیشترین فروش را دارد، با رشدی ۵۰ درسدی مواجه کرده است.»
قیمت دفترهای ۱۰۰ برگ مختلف در بازار نوشت‌افزار از حدود ۱۰ هزار تومان آغاز می‌شود و بسته به نوع جلد و کیفیت مختلف تا ۲۰ هزار تومان نیز می‌رسد؛ دفترهایی که طرح جلد بیشتر آن‌ها عکس شخصیت‌های کارتونی یا مناظر موردعلاقه نوجوانان است. در سال‌های گذشته حکومت تأکید کرد که برای مبارزه با تهاجم فرهنگی باید عکس شهدای مدافع حرم، شهدای جنگ و دانشمندان هسته‌ای ترور شده روی دفترها نقش ببندد؛ پروژه‌ای که با تبلیغ فراوان و به صورت گسترده انجام شد.
فروش نوشت‌افزار ایدئولوژیک
یکی از مغازه‌داران خیابان انقلاب که بیشتر نوشت‌افزار با طرح مذهبی می‌فروشد، می‌گوید: «ما فقط نوشت‌افزار ایرانی با طرح‌های ارزشی می‌فروشیم.
استقبال بد نیست، به خصوص که قیمت این کالاها به نسبت نمونه‌های دیگر کم‌تر است. بسیاری از خانواده‌ها برای آشنایی بچه‌های‌شان با قهرمانان ملی از این کالاها می‌خرند. البته مشکل اصلی نبود تنوع و جذابیت در طراحی این کالاها است. شما دفترهای با عکس شخصیت‌های کارتونی و سینمایی را ببینید؛ مملو از رنگ‌های شاد و جذاب برای کودکان‌اند اما دفترهایی که عکس قهرمانان ما را بر خود دارند انگار برای سوگواری طراحی شده‌اند. معلوم است بچه‌هایی که سال‌های نخستین آموزش را سپری کنند با این طرح‌های خاکستری و ملال‌آور ارتباط برقرار نمی‌کنند. باید طراحی این کالاها متحول شود تا خانواده‌های علاقه‌مند به ارزش‌های انقلاب با رغبت بیشتری به سراغ این کالاها بیایند.»
اما یکی دیگر از فروشندگان لوازم‌التحریر این ادعا را که خانواده برای دفاع از ارزش‌های مذهبی یا ملی این کالاها را می‌خرند، رد می‌کند: «بحث باور نیست.
این کالاها را نهادهای خاص با رانت و سوبسید فراوان تولید می‌کنند و به همین علت در مقایسه با کالاهای دیگر بسیار ارزان‌ترند. گاهی قیمت دفترهایی که عکس قاسم سلیمانی یا دیگر اشخاص موردعلاقه حکومت را دارند،۵۰ درسد ارزان‌تر از نمونه‌های دیگرند. نکته دیگر بحث توزیع است. بسیاری از ادارات و نهادها بن خرید نوشت‌افزار که معمولاً در آغاز سال تحصیلی توزیع می‌کنند را به خرید از فروشگاه‌هایی خاص منوط می‌کنند که در آن‌ها فقط این‌جور کالاها به فروش می‌رسند وگرنه اگر استقبال از این کالاها زیاد است چرا وقتی به سراغ تولیدکنندگان اصلی لوازم‌التحریر می‌روید هنوز طرح دفترها و کلاسورهای‌شان همان طرح کارتون‌ها و شخصیت‌های فیلم‌ها است؟»
خرید میلیونی دانش‌آموزی
جدا از بحث نسبت نوشت‌افزارهایی با باورهای حکومتی و ظرفیت تبلیغاتی که حکومت در آن‌ها می‌بیند، بحث تأمین هزینه‌های یک دانش‌آموز در سال تحصیلی از جمله مسائلی است که به چالش اصلی بسیاری از خانواده‌ها تبدیل شده است. همان‌طور که گفتیم با دفترهایی که کم‌ترین قیمت آن‌ها از ۱۰ تا ۱۵ هزار تومان آغاز می‌شود و خودکار و مدادی که دیگر زیر دو تا پنج هزار تومان نیست، تحصیل هم فعالیتی با هزینه بالا محسوب می‌شود.
در کنار این موارد ساده باید به قیمت اقلام دیگر هم اشاره کرد. به طور مثال، جامدادی معمولی از ۵۰ هزار تومان و در برخی نمونه‌های خارجی آن تا ۱۵۰ هزار تومان هم به فروش می‌رسد. از پاک‌کن و تراشی که کم‌ترین قیمت مدل‌های آن دیگر زیر دو هزار تومان نیست تا مدادرنگی‌هایی که از ۲۰ هزار تومان شروع می‌شود و برخی تولیدات نشان‌های تجاری مشهور و خارجی که چند سدهزار تومان هم قیمت دارند.
تفاوت قیمت در برخی از این اقلام سرسام‌آور است. پاک‌کن ایرانی سه هزار تومانی کجا و پاک‌کن خارجی ۷۵ هزار تومانی کجا؟ از طرفی اقلامی در این بازار دیده می‌شوند که لزوماً جزو موارد ضروری تحصیلی نیستند اما گویا مشتریان مخصوص خود را دارند؛ روان‌نویس‌های ژله‌ای و مداد نوکی‌های خارجی که قیمت‌شان دست‌کم در نگاه اول باورنکردنی به نظر می‌رسند؛ مثلاً روان‌نویس ۵۰ رنگ «استدلر» یک میلیون تومان است و برخی خانواده‌ها مدادرنگی ۱۲ رنگ «کنته» یک میلیون و ۳۰۰ هزار تومانی می‌خرند؛ یعنی اینجا هم فاصله طبقاتی بیداد می‌کند؛ فاصله‌ای که با توجه به سن بچه‌هایی که در سال‌های اول تحصیل‌اند، می‌تواند تبعات روانی هولناکی داشته باشد.
به گفته یکی از فروشندگان شهرکتاب در تهران، در حالی که برخی خانواده‌ها توان خرید ساده‌ترین اقلام را هم کامل ندارند، برخی خانواده‌ها برای کودک دبستانی چیزهایی را خریداری می‌کنند که حتا مورد نیاز کودک هم نیست. این فروشنده می‌گوید: «وقتی مثلاً به خانواده‌های می‌گوییم روان‌نویس مارک فلان و مدادرنگی ۲۴ رنگ اصلاً در رده‌های دبستان نیاز نیست، پاسخ می‌دهند که برای تشویق و علاقه‌مند کردن او این کالاها را می‌خریم. در حالی که به نظر می‌رسد مسأله همان میل به تجمل است وگرنه چرا باید برای بچه مثلاً چهارم ابتدایی خودنویس شش میلیون تومانی آلمانی خریداری شود؟ این را کنار جامدادی ۸۰۰ هزار تومانی و کیف سه میلیون‌تومانی و اصرار بر خرید دفترهای خارجی ۷۰ هزار تومانی که بگذاریم، به این نتیجه می‌رسیم برای برخی خانواده‌ها مسأله خرید اقلام موردنیاز دانش‌آموز نیست بلکه بیشتر ایجاد تمایز میان بچه خود با دیگر کودکان است.»
مدارسی که مردم را به خرید‌های عجیب وادار می‌کنند
یکی از خریداران داخل مغازه معتقد است: «بحث بر سر تجملاتی شدن کودک نیست. در مدارس خصوصی که برخی شهریه‌هایی چند ۱۰ میلیونی دارند، نداشتن چنین وسایلی کودک را در معرض قیاس مداوم قرار می‌دهد و برخی خانواده‌ها ناچارند به خواسته دانش‌آموز تن دهند. نسل ما در دهه ۶۰ با نبود تنوع لوازم‌التحریر روبه‌رو بود و گاهی چند سال را با یک کیف سپری می‌کرد اما امروز بچه‌هایی که در مدارس خصوصی درس می‌خوانند، گاهی حاضر نیستند در محیطی که تنوع در آن برای نسل ما درک ناشدنی است هر روز با یک کیف به مدرسه بروند و توقع دارند دست‌کم سه تا چهار کیف با رنگ‌ها و مدل‌های مختلف داشته باشند. این‌ها حاصل فرهنگی است که متأسفانه سال‌ها است در سیستم آموزشی ما جا خوش کرده است.»
از جمله مسائلی که در آستانه سال تحصیلی ۱۴۰۰ به خانواده‌های اقشار ضعیف‌تر ضربه بدی زده، برگزار نشدن نمایشگاه‌های فصلی است که معمولاً در شهریور ماه برپا می‌شدند و خانواده‌ها می‌توانستند کالاهای مورد نیاز را با قیمتی به مراتب مناسب‌تر و مستقیم از تولیدکنندگان بخرند؛ نمایشگاه‌هایی که به دلیل همه‌گیری کرونا برگزاری نمی‌شوند و در مورد برخی کالاها همین مسأله پای دلال‌ها را به میان کشیده است. از سوی دیگر بحران کاغذ و مسأله تحریم‌ها بر وضعیت تولیدکنندگان تأثیر منفی زیادی گذاشته است؛ به طوری که قیمت برخی از اقلام ساده مثل دفتر و مداد و خودکار حتا با دامنه سودی به مراتب کم‌تر، بازهم چند برابر سه یا چهار سال گذشته شده‌اند.
ورشکستگی در بازار لوازم‌التحریر
تعطیلی و ورشکستگی تولیدکنندگان این حوزه به دلیل تحریم‌ها و افت فروش ناشی از آموزش مجازی در سال ۱۳۹۹، از جمله مسائلی‌اند که بر مسأله قیمت‌ها در سال ۱۴۰۰ تأثیر مستقیم گذاشته‌اند.
به گفته یکی دیگر از فروشندگان، «امسال کاهش چشمگیر توزیع بن‌های خرید ادارات را شاهدیم. هرسال بخش مهمی از فروش به بن‌هایی اختصاص داشت که ادارات و موسسات به خانواده‌ها می‌دادند ولی حالا یا به دلیل وضعیت اقتصادی یا به علت نامشخص بودن شیوه شروع سال تحصیلی، بسیاری از ادارات بن‌های خرید نوشت‌افزار را بین کارمندان خود توزیع نکرده‌اند.»
به گفته همین فروشنده، خانواده‌ها امیدوارند سال جدید تحصیلی نیز غیرحضوری برگزار شود چرا که هم خرید بسیاری از کالاها را منتفی می‌کند و هم نگرانی خانواده‌ها از بیماری فرزندانشان را کاهش می‌دهد.
باید دید در شرایطی که آموزش پرورش تنها وزارت‌خانه‌ای است که وزیر پیشنهادی‌اش از مجلس رای اعتماد نگرفته است، تصمیم دولت ابراهیم رئیسی برای شیوه برگزاری سال جدید آموزشی چه خواهد بود. هرچند بر اساس برخی شنیده‌ها، تصمیم دولت بازگشایی مدارس با تأخیری شاید دو تا سه ماهه است تا کشور از وضعیت بحرانی شیوع کرونا دلتا و موج اخیر خارج شود.
اما در این میان تولیدکنندگان و مشاغل مرتبط با نوشت‌افزار و کالاهای موردنیاز دانش‌آموزان امید چندانی ندارند و می‌دانند اگر امسال هم شیوه برگزاری کلاس‌های آموزشی مجازی باشد، شاید بخش زیادی از فعالان این حوزه هم به خیل ورشکست‌شدگان بپیوندند. تصمیم دولت هرچه باشد بازهم بخشی از جامعه ایرانی روزهای سخت اقتصادی پیش رو خواهد داشت؛ چه خانواده‌هایی که با دیدن قیمت‌ها در بازار می‌دانند توان خرید آن‌ها را برای فرزندانشان ندارند و چه مشاغلی که بیش از این توان دوام آوردن در شرایط رکود را ندارند و نابودی کسب‌وکارشان محتمل‌تر از هر زمان دیگری به نظر می‌رسد.
