دموکراسی چیست؟
دكتر صفر یوسفی / استادیار و مدیرگروه تاریخ / عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نور
بحث بر سر دموكراسی و یا به تعبیر امروزی مردمسالاری بدون شناخت بنیادهای آن، بحثی ناقص و نارسا است.
اینكه امروزه بر سر موفقیت و عدم توفیق و سابقۀ دموكراسی سخن گفته میشود نیازمند و مستلزم آن است كه شاخصههای دموكراسی كه همان بنیادهای آن است را بشناسیم. بنیادهای دموكراسی و یا اركان آن مبتنی بر چهار ركن اساسی است و به هر حكومتی كه این اركان را در نظام سیاسی خود منظور كرده و بدان التزام نظری و عملی داشت نظام سیاسی دموكرات اطلاق میگردید.
این اركان مهم عبارتند از:
۱- قانون اساسی
۲ - نظام پارلمانی (مجلس)
۳- احزاب سیاسی
۴- مطبوعات آزاد.
در گذشته حكومت دموكراسی به حكومتی گفته میشد كه چه در قالب و شكل نظام مشروطۀ سلطنتی و چه در قالب و شكل جمهوری بر این اركان و بنیادهای ذكر شده استوار بوده است. از میان این اركان چهارگانه، قانون اساسی وجه تمایز اصلی نظام دموكرات با نظامهای استبدادی در هر نوع آن اعم از پادشاهی مونارشی، الیگارشی، آریستوكراسی، فاشیستی، دیكتاتوری نظامی، میلیتاریستی (ارتش سالار) و غیره بوده است چرا كه در نظام دموكرات اختیارات و وظایف و قدرت فرمانروا اعم از پادشاه مشروطه یا رییس جمهور یا فرمانروا بر مبنای قانون اساسی از حالت نامحدود درآمده و محدود و مقید میشود.
مجلس و نظام پارلمانی نیز ركن دوم نظام دموكراسی است كه به وضع قوانین برای ادارۀ جامعه پرداخته و آن را از خودمحوری و استبداد رای دور نگه میدارد. اما ركن سوم دموكراسی چه از نوع مشروطۀ سلطنتی و چه از نوع جمهوری، اگرچه بعد از قانون اساسی و نظام پارلمانی (مجلس) قرار میگیرد ولی از جهت اهمیتی كه در جلوگیری از خودكامگی دارد از دو ركن دیگر مهمتر جلوه میكند، به گونهیی كه گفته شده حكومت دموكراسی بدون احزاب سیاسی با دیكتاتوری فرقی ندارد. ركن چهارم حكومت دموكراسی مطبوعات آزاد هستند كه نقش بسیار مهم اطلاع رسانی و آگاهی بخشی و به روز كردن و یا به روزآمد نمودن دانستهها و اطلاعات عمومی و مردمی و فرهنگسازی عمومی در ابعاد سیاسی و اجتماعی و غیره و جهت دهی و تنویر افكار عمومی را به عهده دارند. به خصوص در جوامعی كه احزاب سیاسی وجود نداشته و فعالیت احزاب سیاسی تعطیل باشد فی المثل در مقاطعی از تاریخ ایران، مطبوعات نقش احزاب سیاسی و وظیفه و رسالت آنان را نیز به عهده میگرفتند.
این امر سبب شكنندگی مطبوعات در حوادث و رویدادها و تحولات سیاسی میگردید. امروزه ركن پنجمی نیز به اركان دموكراسی افزوده شده كه آن آزادیهای مدنی است. در قالب آزادی بیان، قلم، اندیشه، عقیده، آرمان و نیز توسعۀ نهادهای مدنی و اجتماعی كه از حقوق ملی و مردمی دفاع كنند. به گونهیی كه دموكراسی بدون آزادیهای مدنی بی معنی است و حكومت مردمسالاری بدون آزادیهای مدنی بی وجه، بی پایه و بدون اساس تلقی میشود. اما دموكراسی دارای روشهایی برای اجرای اهداف و آرمانها و منویات خود است كه مهمترین آنها استفاده از انتخابات و رای اكثریت و مراجعه به آرای عمومی در قالب انتخاب از میان كاندیداتورها یا نامزدهای نمایندگی مجلس، رییس جمهور، شوراها، انتخابات محلی و شهرداریها و غیره و نیز رفراندوم یا همه پرسی برای تأیید یا رد مسئلهیی اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و یا اقتصادی در قالب آری - نه؛ بلی- خیر است.
طبیعی و بدیهی است كه آرای عمومی و اكثریت فقط به مثابه روشهای دموكراسی محسوب میشوند نه هدف دموكراسی.
بنابراین جامعه و حكومت و دولتی كه صرفاً از روشهای دموكراسی استفاده میكند و به آرمان دموكراسی پایبند نیست نمیتواند حكومتی دموكرات محسوب شود. خصوصاً امروزه در جهان حكومتها و دولتها سعی میكنند تا با تقلید صوری و ظاهری از روشهای دموكراسی و نیز تشریفات قانونگذاری و ایجاد مجالس ملی خود را دموكرات جلوه دهند و ما شاهد دموكراسیهای غیرمستقیم از نوع دموكراسیهای پارلمانتاریستی بسیاری در جهان هستیم.