سوگواری محرم عزاداری‌ها و یادبودهایی است که به مناسبت کشته‌ شدن حسین بن علی و جمعی از یارانش که در واقعه‌ى کربلا روی داد، انجام می‌شود.

این نبرد در سال ۶۱ ه. ق در صحرای کربلا در عراق کنونی اتفاق افتاد. سوگواری برای حسین بن علی مختص ماه محرم نمی‌شود و در دیگر روزهای سال نیز با توجه به فرهنگ و رسم هر منطقه انجام می‌شود. سوگواری برای حسین بن علی و دیگر یارانش از روز نخست محرم آغاز می‌شود و در ظهر عاشورا به اوج می‌رسد. در غروب و شامگاه عاشورا، این سوگواری تحت عنوان مراسم شام غریبان ادامه پیدا می‌کند. در روز ۱۲ محرم نیز مراسمی با نام سوم امام حسین (ع) انجام می‌شود. این نوع مراسم‌ در روز ۱۶ محرم با نام هفتم امام حسین (ع) و ۲۰ صفر با نام اربعین ادامه پیدا می‌کند. مراسم سوگواری سومین امام شیعیان از دیدگاه شیعه اهمیت بسیاری دارد و انجام آن عبادت است. سوگواری محرم در جاهای مختلف به صورت‌های گوناگون انجام می‌شود.
سوگواری محرم علاوه بر ابعاد مذهبی، ابعاد سیاسی و اجتماعی نیز دارد. سوگواری شیعیان ایران در ماه محرم همواره به صورت خود جوش بوده‌ است و حکومت‌ها دخالتی در راه‌اندازی دسته‌های عزادار و برپایی مجالس سوگواری نداشته‌اند. ابن اثیر در الکامل فی التاریخ، درباره‌ی نخستین سوگواری رسمی-اجتماعی در روی‌دادهای سال ۳۵۲ ق نوشته است که معزالدوله دیلمی در بغداد دستور داد که مردم در روز عاشورا دکان‌ها را ببندند، خرید و فروش در بازارها را لغو کنند، زاری کنند، گنبدها و مزارها را آماده سازند، زنان موها را چاک کنند و سر روی را سیاه‌ پوش کنند ... و این نخستین روزی بود که برای حسین زاری شد.
در روزهای عزاداری محرم چهره شهرهای بزرگ و کوچک ایران به صورت چشم‌گیری تغییر می‌کند و سیاه‌پوش می‌شود. بیرق‌ها و علم‌های سیاه و گاه سبزرنگ بر در و بام تکایا، مساجد، خانه‌ها، مؤسسات، ادارات و معابر افراشته می‌شود. زن، مرد،پیر و جوان سیاه می‌پوشند و خصوصاً در ظهر عاشورا برخی چهره‌ها و موهای‌شان را گِل‌آلود می‌کنند. در این رزها زنان و مردان و به خصوص جوانان در مساجد، معابر و تکایا جمع می‌شوند به سر و سینه خود می‌کوبند تا عزا برپا دارند و با کشته‌ شدگان واقعه کربلا که 14 قرن پیش در صحرای کربلا رخ داد ابراز هم‌دردی کنند.
با آن‌که شهر ظاهری پُرآشوب دارد و مملو از مردانی است که با زنجیر و دست به سر و سینه خود می‌کوبند اما آن‌چه گویتیسولو را به شگفت می‌آورد، مشاهده انبوه مردمانی است که از زن و مرد، پیر و جوان، بزرگ و کوچک، با مهربانی و هم‌دلی در کنار هم سوگواری می‌کنند. او می‌نویسد: مردمان در این دو سه روز با یک‌دیگر از زمان‌های دیگر مهربان‌تر و همدل‌تر هستند.
در ایران روضه‌ها بیش‌تر در ماه‌های محرم و صفر برگزار می‌شوند. معمولاً هر مجلس روضه از دو بخش زنانه و مردانه تشکیل می‌شود. برخی روضه‌ها ممکن است کاملاً زنانه و گاه کاملاً مردانه باشند. مجلس روضه ممکن است در خانه تشکیل شود یا در تکیه‌ها، مساجد و حسینیه‌ها برپا شود.
منابع
ابن اثیر، علی بن محمد. الکامل فی التاریخ. ۷. ص. ۴-۷.
تاریخ عزاداری برای امام حسین (ع). تاریخ در آیینه پژوهش. پاییز ۱۳۸۲. ص. پیش شماره ۳.